Over leenrecht en het uitlenen van ebooks door bibliotheken

Eind 2011 schreef staatssecretaris Zijlstra een hoofdlijnenbrief actualisering bibliotheekwetgeving aan de Tweede Kamer waarin hij zijn plannen (en visie) onthulde over 1 landelijke digitale bibliotheek. Om dit mogelijk te maken zou de wetgeving rondom bibliotheken aangepast moeten worden en dat was het begin van de plannen voor een nieuwe Bibliotheekwet.

Onderdeel van die hoofdlijnenbrief was de aankondiging van een verkenning naar het vraagstuk van het leenrecht in het digitale domein. Openbare bibliotheken hebben op basis van een beperking in de Auteurswet de mogelijkheid om auteursrechtelijk beschermde, fysieke werken tegen een billijke vergoeding uit te lenen, de zogeheten leenrechtexceptie. Bij verschillende gelegenheden is in het kader van de landelijke digitale bibliotheek de vraag naar de toepasselijkheid van het leenrecht op ebooks aan de orde geweest en gisteren stuurde minister Bussemaker van OCenW een aanbiedingsbrief naar de Tweede Kamer inclusief een begeleidend rapport over online uitlenen van ebooks door bibliotheken waarin die vraag (definitief) werd beantwoord.

Geen wettelijke grondslag voor uitlenen van ebooks door openbare bibliotheken
In het onderzoeksrapport van SEO economisch onderzoek en IViR wordt ingegaan op de geschiedenis van de leenrechtregeling. Hier komt men al snel en duidelijk tot de conclusie dat de leenrechtexceptie zich niet uitstrekt tot het wettelijk mogen uitlenen van ebooks, het e-lending. Zowel in de Nederlandse Auteurswet, de Richtlijn uitleenrecht en verhuurrecht (die het leenrecht geharmoniseerd heeft tussen Europese landen) als de Auteursrechtrichtlijn beperkt die uitzondering zich tot fysieke exemplaren die overgedragen/uitgeleend mogen worden door bibliotheken.

Uit de conclusie van hoofdstuk 3 van het rapport:

Het bestaande Nederlandse auteursrechtkader lijkt geen wettelijke grondslag te bieden waaronder het uitlenen van ebooks door bibliotheken mogelijk is. Uit het bovenstaande moet worden geconcludeerd dat uitlening in Nederland zich van oudsher voornamelijk richt op fysieke exemplaren. Van de eerste leenvergoedingsregeling tot de huidige auteursrechtelijke regeling is het object van het leenrecht steeds toegespitst op ‘exemplaren’ van werken. Voor de huidige regeling in de Auteurswet wordt aangenomen dat het om stoffelijke exemplaren gaat.

En nu?
Het is zaak te beseffen waar het hier precies over gaat. Sombere commentaren op twitter en sommige sites lijken de conclusie te trekken dat bibliotheken nu geen ebooks meer mogen uitlenen en zelfs dat dit consequenties zou krijgen voor bestaande diensten als Lees Meer.

Niets is minder waar.

Openbare bibliotheken kunnen nu hoogstwaarschijnlijk – het is nog steeds mogelijk dat op Europees niveau bij de evaluatie van de beperkingen in de Auteursrechtrichtlijn een uitgebreidere leenrechtexceptie wordt toegevoegd – niet het *recht* claimen om ebooks te mogen uitlenen zoals ze dat wel kunnen bij het uitlenen van fysieke boekexemplaren. Oftewel, daar waar uitgevers en andere rechthebbenden geen bezwaren konden maken om boeken uitleenbaar in bibliotheken te hebben staan, kunnen ze dat wel doen met hun ebooks.

Nu was het aanzienlijk eenvoudiger geweest voor openbare bibliotheken om ook een wettelijke grondslag te hebben bij het (verder) ontwikkelen van deze dienstverlening maar de bibliotheken rekenden daar sowieso al niet op. Voor onderwijs- en onderzoeksbibliotheken gold deze leenrechtexceptie sowieso al niet in dezelfde mate en al deze bibliotheeksoorten waren al bezig om op basis van afspraken met de uitgevers en rechthebbenden ebookdiensten te ontwikkelen.

Extended collective licensing (ECL)
De minister stelt in haar brief dat:

Dit betekent dat het uitlenen van e-content door openbare bibliotheken zal moeten plaatsvinden op basis van contractuele afspraken tussen betrokken partijen zoals auteurs, uitgevers, rechtenorganisaties, distributeurs en bibliotheken. Met deze bevindingen en conclusies houd ik rekening bij de aangekondigde bibliotheekwetgeving, die u na de zomer krijgt toegezonden.

Precies waar de bibliotheken al mee bezig waren dus.

Afspraken maken met rechthebbenden voor gebruik van beschermde werken is zoals het auteursrecht behoort te werken natuurlijk. In het rapport wordt in hoofdstuk 3 de mogelijkheid verkend van extended collective licensing (ECL) waarbij er vrijwillig collectief beheer plaats vindt op een brede – collectieve- gebruikslicentie middels een collectieve beheerorganisatie (CBO). Het bijzondere van deze constructie is dat de voorwaarden en vergoedingen van zo’n collectieve licentie ook gelden voor rechthebbenden die niet zelf zijn aangesloten bij die CBO.

Op grond van een ECL krijgt de gebruiker (in casu: de openbare bibliotheek) het recht om alle werken en rechten van een bepaalde categorie voor een bepaald doel (in casu: e-lending) te gebruiken, ongeacht of de rechthebbende(n) bij de CBO is aangesloten. Niet-aangesloten rechthebbenden hebben tegenover de CBO recht op een vergoeding op gelijke voet als welaangeslotenen.

Een stelsel van ECL hoeft niet aan het beperkingenregime van de Auteursrechtrichtlijn te voldoen maar kan bijvoorbeeld wel opgenomen worden in (de nieuwe Bibliotheek) wet.

Het is nu wel belangrijk dat er haast gemaakt wordt met deze ontwikkelingen. Ook al zijn uitgevers en auteurs bezorgd over hun business modellen als bibliotheken ebooks gaan uitlenen – in het rapport is hoofdstuk 4 dan ook gereserveerd voor de economische effecten van het e-lending door bibliotheken – en worden bibliotheken waarschijnlijk niet aangemoedigd met hoog tempo verder te gaan, verder uitstel van een werkbare oplossing leidt alleen maar tot meer en meer illegale verspreiding van ebooks. Het wordt steeds meer sociaal acceptabel om via mail, dvd’tjes en usb sticks illegale ebooks te verspreiden en te verkrijgen.

Bibliotheken zouden een legaal en goedkoper alternatief kunnen en moeten bieden voor het kopen van ebooks door ze uit te lenen. Maar als er gewacht wordt tot ieder bibliotheeklid tienduizenden ebooks gratis via vrienden of familie heeft gekregen dan komt de mosterd wederom na de maaltijd.

Daar zijn noch de rechthebbenden noch de bibliotheken blij mee.