Bij boekenpiraterij denk je al snel aan het illegaal kopiëren en verspreiden van ebooks. Maar papieren boeken worden ook al decennialang gekopieerd zonder toestemming van de rechthebbenden. Wat is boekenpiraterij? En waarom is de aanpak ervan zo lastig?

Ruim twintig jaar geleden studeerde ik aan de Universiteit van Amsterdam. Op de lijst van aan te schaffen studieboeken stonden verschillende titels die niet meer verkrijgbaar waren via de boekhandel. Er zat er niks anders op dan een dag lang in de universiteitsbibliotheek al die boeken te kopiëren voor mezelf en voor mijn studiegenoten (die mij overigens keurig de kopieerkosten betaalden). Ik vond het de normaalste zaak van de wereld – of was ik (onbewust) bezig geweest met boekenpiraterij?

Van Dale omschrijft piraterij als ‘het illegaal (re)produceren en te koop aanbieden van (exclusieve) producten’ en daarmee heb je het bij boekenpiraterij dus over het illegaal kopiëren en vervolgens verkopen van die kopieën. Vaak wordt het gratis verspreiden van boekkopieën ook onder piraterij gerekend omdat dit, aldus uitgevers en auteurs, de reguliere verkoop van boeken negatief beïnvloedt. Dat klinkt logisch. Iemand die een gratis gekopieerd boek gebruikt zal inderdaad geen nieuw exemplaar kopen, maar het maakt het wel een stuk lastiger om van piraterij te blijven spreken.

Terug naar mijn studietijd. In mijn geval was er geen sprake van piraterij. De Auteurswet kent namelijk een uitzondering voor het mogen kopiëren van een werk ‘welke uitsluitend dient tot eigen oefening, studie of gebruik van de natuurlijke persoon die zonder direct of indirect commercieel oogmerk de verveelvoudiging vervaardigt of tot het verveelvoudigen uitsluitend ten behoeve van zichzelf opdracht geeft’. Wel stelt datzelfde artikel (16b) dat het gekopieerde werk duidelijk moet verschillen van het origineel en dat je alleen het volledige boek mag kopiëren als het origineel niet meer te koop is. Maar wie zal een ordner vol gekopieerde bladzijden verwarren met een gedrukt en gebonden boek dat inderdaad niet meer leverbaar was? Nee, ik zat wel goed. Ook al was het eigenlijk niet toegestaan dat ik die kopieën ook voor mijn studiegenoten maakte maar ja, dat controleert niemand natuurlijk.

Commercieel kopiëren

Geen uitgever of auteur zal er problemen mee hebben als je een kopie voor eigen gebruik maakt, en al helemaal niet als het boek uit de handel is. Maar het professioneel (laten) kopiëren van boeken die gewoon nog te koop zijn, is een ander verhaal. En dat zag je terug bij de opkomst van de commerciële copyshops.

Je hoefde niet langer een hele dag achter een oud kopieerapparaat te staan, terwijl je een boek pagina voor pagina kopieerde. Met behulp van nieuwere modellen kon je boeken snel en effectief in (laten) scannen – en op verzoek werden de geprinte (kleuren)pagina’s ook nog eens netjes ingebonden. Leve de voortschrijdende technologie.

Totdat diverse copyshops in 2012 in het nieuws kwamen omdat ze op grote schaal studieboeken kopieerden en goedkoop verkochten aan docenten en studenten. Twee jaar later stuurde de Groep Educatieve Uitgevers (GEU) Stichting BREIN naar een copyshop in het noorden van het land. Deze copyshop bleek de bulk van voorgeschreven studieboeken van zowel hbo- als universitaire opleidingen te hebben gedigitaliseerd. De uitgeprinte exemplaren, die nauwelijks van mindere kwaliteit waren dan het origineel, vonden gretig aftrek bij studenten.

Gemakkelijk digitaal

Nieuwe technologieën hebben piraterij van papieren boeken alleen maar gemakkelijker gemaakt. Boekscanners en kwalitatief hoogstaande printers zijn zo goedkoop geworden dat het produceren van uitstekende papieren kopieën nu kinderspel is.

Toch blijft het scannen en drukken van papieren uitgaven nog altijd een bewerkelijke klus. Nee, dan het ebook. Dat kun je in beginsel kopiëren naar net zo veel exemplaren als je wilt, waarbij elke versie identiek is aan het origineel.

Het is daarom ook begrijpelijk dat uitgevers ebooks niet meteen hebben omarmd. In de beginjaren werden de uitgaven voorzien van Adobe DRM, een technische beveiliging die ervoor moest zorgen dat kopers zelf geen kopieën konden maken. Maar het kon niet voorkomen dat alle denkbare digitale kopieën alsnog overal op het internet rondzwierven. En iedereen kende wel iemand met een cd’tje of usb-stick vol met illegale ebooks die zonder enige schroom op de ereader werden gezet.

Totdat bleek dat Adobe DRM vooral hindernissen opwierp voor betalende gebruikers van legale exemplaren. Daarom schakelden de uitgevers in Nederland eind 2012 over naar de meer gebruiksvriendelijke watermerkbeveiliging. Hierbij worden bijvoorbeeld de naam en het mailadres van de koper in het ebookbestand zelf verwerkt om verdere verspreiding te ontmoedigen.

Ebooks zijn geen papieren boeken

Hoe behoudend en voorzichtig de uitgevers ook waren met ebooks, ze bleven onderschatten hoe gemakkelijk mensen aan illegale ebooks konden komen. En vooral hoe weinig morele bezwaren hierbij in het spel waren.

In hetzelfde jaar (2014) dat Stichting BREIN binnenviel bij de copyshop in het noorden van het land voor de handel in illegale papieren studieboeken, presenteerde onderzoeksbureau GfK de resultaten van zijn ebookonderzoek. Nederland telde 1,1 miljoen ereaders met gemiddeld 117 boeken erop. Slechts 11 boeken had de eigenaar ervan afgerekend, de rest had hij gratis of illegaal weten te verkrijgen.

Dat was voor uitgevers en auteurs mede de aanleiding om de actie ‘Ik lees legaal’ te beginnen. Op die manier hoopten ze het publiek bewust te maken van de consequenties als boeken alleen nog maar illegaal gedownload zouden worden. Hoe groot de impact van deze actie was is onbekend, maar ik vrees dat het weinig geholpen heeft.

De afgelopen vijf jaar is gebleken dat Nederlanders nog steeds volop ebooks verspreiden en downloaden. USB-sticks en torrents zijn inmiddels verleden tijd, de handel vindt nu plaats op Marktplaats en in besloten Facebookgroepen. Met enige regelmaat komt Stichting BREIN in het nieuws met het bericht dat er weer een Facebookgroep of website gesloten is. Tevergeefs, want voor elke site die sluit duiken al snel weer alternatieven op.

Precieze cijfers zijn er niet, maar het is mijn stellige overtuiging dat de meeste ebooks gedeeld en verspreid worden tussen vriendengroepen en familieleden die zich van geen kwaad bewust zijn. Ze zullen zichzelf zeker niet als piraten beschouwen. Is het strafbaar als je een ebook koopt en dat deelt met je vrienden of familie? En is het dan zo erg als je niet zeker weet of die kennis dat ebook gekocht of zelf weer via-via verkregen heeft? Niemand vraagt er toch geld voor? Het leidt tot een situatie waarin niemand kwaad ziet in het downloaden of verspreiden van ebooks omdat het niet anders lijkt dan wat je met papieren boeken zou kunnen (en mogen) doen.

Wat wel te doen?

Is boekenpiraterij een onoplosbaar probleem? In zekere zin wel. Het is een illusie dat een uitgever of Stichting BREIN elk medium voor het verspreiden van ebooks kan reguleren. Natuurlijk is het goed dat de verkoop van illegale ebooks op Marktplaats wordt aangepakt. En datzelfde geldt voor de Facebookgroepen waar partijen uit zijn op winst over de ruggen van auteurs en uitgevers.

Maar je kunt niet voorkomen dat kopers van legale ebooks deze verspreiden naar kennissen, vrienden en familie. Niet zonder dat je juridische acties moet gaan ondernemen naar betalende gebruikers – en dat is het allerlaatste wat rechthebbenden willen. Daarom was het goed dat de bewustwordingscampagne ‘Ik lees legaal’ in 2014 de auteurs een gezicht gaf. Mensen werden zich op zijn minst bewust van de consequenties van hun handelen als ze hun e-readers vulden met uitgaven die ze van anderen gekregen hadden.

Wel zou anno 2019 het afkeurende toontje uit deze campagne vervangen moeten worden, namelijk door informatie waar mensen gemakkelijk legale boeken kunnen vinden. Denk daarbij niet alleen aan abonnementsdiensten als Kobo Plus en Bookchoice, maar ook aan Bibliotheek.nl, die met haar ebookaanbod een alternatief biedt voor actuele bestsellers.

Ook zouden uitgevers kopers van boeken juist wél toe kunnen staan hun gekochte uitgaven in huiselijke kring te delen, en ze vriendelijk te verzoeken dit niet daarbuiten te doen. Ze kunnen het toch niet voorkomen, en het wekt meteen meer sympathie op. Als je je eigen klanten behandelt als potentiële boekenpiraten, dan moet je immers niet raar opkijken als ze zich ook zo gaan gedragen.

En tot slot: laten we niet alles bij de uitgevers en auteurs neerleggen. Waarom niet beginnen met het aanspreken van mensen in je nabije omgeving die trots melden dat ze illegale ebooks op hun ereader hebben staan. Pas als boekenpiraterij niet meer normaal gevonden wordt, kan het vanzelfsprekend worden om legaal aan je boeken te komen.

Deze Juridische kwesties is ook gepubliceerd in IP 6 (2019).

#